SINH BỆNH HỌC CỦA NẾP NHĂN VÀ HƯỚNG ĐIỀU TRỊ
Mong muốn duy trì hoặc phục hồi vẻ ngoài trẻ trung đã trở thành một mối quan tâm đáng kể đối với nhiều người trong xã hội ngày nay. Rõ ràng, nếp nhăn được xem là một trong những vấn đề chính trong lĩnh vực này. Các nếp nhăn trên da tỏ ra liên quan đến nhiều yếu tố khác nhau cũng như là hậu quả của sự lão hóa nội sinh và ngoại sinh. Mặc dù di truyền là một yếu tố quan trọng trong hình thành nếp nhăn, những thói quen trong chế độ sinh hoạt hằng ngày như không bảo vệ da đúng cách khi tiếp xúc với ánh nắng mặt trời hay hút thuốc lá cũng góp phần thúc đẩy tiến trình lão hóa. Bài viết này sẽ phân tích vấn đề nếp nhăn trên khía cạnh lão hóa nội sinh.
Lão hóa là một quá trình xảy ra ở mọi cơ quan sống, tuy nhiên biểu hiện rõ ràng nhất là ở làn da. Làn da có thể phản ánh rất tốt dấu hiệu bên ngoài của các quá trình diễn ra ở các tổ chức bên trong cơ thể. Thực tế, số lượng nếp nhăn trên da đã được chứng minh có sự tương quan với mức độ bệnh phổi trong COPD (bệnh phổi tắt nghẽn mãn tính). Sự suy giảm chức năng tự nhiên của các cơ quan theo tuổi tác có thể trở nên trầm trọng hơn bởi các yếu tố môi trường, tuy nhiên di truyền chắc chắn luôn là một yếu tố nội sinh có ảnh hưởng đến tiến trình lão hóa. Khía cạnh di truyền học của lão hóa vẫn chưa được biết nhiều, ngoại trừ một số gen liên quan đến các triệu chứng lão hóa sớm, chẳng hạn như triệu chứng Werner do khiếm khuyết enzyme DNA helicase. Các tế bào ở động vật có vú có thể chỉ trải qua một số quá trình phân chia nhất định trước khi già yếu và không còn khả năng phân chia. Đây có thể là cách thức tự nhiên giúp ngăn ngừa ung thư, tuy nhiên việc này cũng có thể đóng vai trò nhất định trong sự lão hóa.
Sinh bệnh học và nguyên nhân
Mô bệnh học của nếp nhăn là sự kết hợp của những phát hiện thú vị. Sự mỏng biểu bì là một đặc điểm nổi bật khi quan sát dưới kính hiển vi và teo da được nhận thấy rõ hơn ở vùng sâu nhất của nếp nhăn. Các biến đổi khác bao gồm sự mỏng phẳng của vùng tiếp xúc trung bì – biểu bì (dermal-epidermal junction), sự teo của mô mỡ dưới da cũng như sự giảm sút collagen, glycosaminoglycan và elastin.
Suy giảm collagen
Sự bất thường và suy giảm số lượng của collagen là một phát hiện quan trọng trong sinh bệnh học của nếp nhăn ở cả hai trường hợp tiếp xúc và không tiếp xúc với ánh nắng mặt trời. Sự biến đổi collagen trong hình thành nếp nhăn có thể được giải thích bởi nhiều lý thuyết khác nhau. Hoạt động tổng hợp collagen được biết rõ suy giảm ở những làn da lão hóa. Thêm vào đó, vì nồng độ cao hơn của các enzyme thủy phân protein trong mạng lưới cấu trúc da (matrix metalloproteinase – MMP), sự thoái hóa collagen cũng tỏ ra được tăng cường. Một giải thích khác cho sự bất thường collagen trong lão hóa là phản ứng glycation collagen. Glycation là phản ứng kết hợp của một phân tử đường khử với collagen và protein ngoại bào. Sau một phản ứng oxy hóa, các sản phẩm glycate hóa cuối cùng của collagen và protein được hình thành. Các sản phẩm này sau đó lắng đọng trong các mô collagen và elastin, làm cho chúng cứng hơn từ đó giảm khả năng co kéo và phục hồi. Ngoài ra, chúng có thể tương tác với một số receptor để tạo ra tín hiệu nội bào dẫn đến tăng cường stress oxy hóa và phát sinh các cytokine gây viêm chủ chốt. Các gốc tự do và cytokine từ đó sẽ gây hủy hoại collagen.
Decorin là một proteoglycan nhỏ giàu leucin (small leucin-rich proteoglycan – SLRP) được tìm thấy trong mạng lưới ngoại bào có liên quan đến sự “sắp xếp” collagen. Nó được tạo thành ở dạng “móng ngựa” và giữ cho các sợi collagen trong trật tự thích hợp. Thú vị thay, một phần của decorin (còn được gọi là “decorunt”) đã được chứng minh hiện diện với số lượng nhiều hơn ở da người trưởng thành so với da trẻ sơ sinh. Bởi vì decorunt có ái lực với các sợi collagen thấp hơn so với decorin, sự thoái hóa decorin thành các decorunt có để đóng vai trò nhất định trong sự mất tổ chức của mạng lưới collagen ở làn da lão hóa.
Thoái hóa elastin
Các làn da nhiều nếp nhăn được biết có khả năng phục hồi kém vì sự bất thường của mô đàn hồi. Trong quá trình tiếp xúc với bức xạ UV, lượng elastase (enzyme giữ vai trò thoái hóa elastin) tăng lên dẫn đến tăng cường phân hủy elastin. Dù vậy, các nghiên cứu đã chứng minh rằng những làn da lão hóa không tiếp xúc nhiều với UV vẫn cho thấy lượng mô elastin thấp.
Rút ngắn telomere
Telomere là phần cuối của nhiễm sắc thể ở động vật có vú gồm hàng trăm chuỗi ngắn lặp lại của trình tự TTAGGG. Chúng giúp kết thúc nhiễm sắc thể và ngăn ngừa tình trạng các nhiễm sắc thể dính vào nhau. Trong quá trình phân chia nhiễm sắc thể, enzyme DNA polymerase không thể tái tạo các cặp tận cùng, do đó nhiễm sắc thể bị rút ngắn. Sau mỗi lần phân chia, telomere cũng trở nên ngắn hơn và khi “quá ngắn”, khả năng bảo vệ nhiễm sắc thể của chúng gần như không còn. Vì lý do này, các telomere được cho rằng đóng vai trò nhất định trong sự lão hóa. Telomerase là một enzyme phiên mã ngược được tìm thấy trong tế bào gốc có thể giúp tái tạo telomere, tuy nhiên enzyme này không được tìm thấy trong hầu hết các tế bào. Nhiều nghiên cứu đang được tiến hành nhằm tìm ra vai trò của telomerase trong lão hóa và ung thư.
Ảnh hưởng của hệ thống miễn dịch
Lão hóa có liên quan với sự gia tăng của các cytokine gây viêm. Các cytokine này dẫn đến quá trình viêm vốn góp phần làm thoái hóa collagen và elastin cũng như các thành phần cấu tạo da quan trọng khác. Vai trò của cytokine trong lão hóa vẫn chưa được giải thích một cách hoàn chỉnh, tuy nhiên đây là một chủ đề nhận được khá nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và có thể sẽ sớm được làm rõ trong tương lai. Chức năng của các tế bào trình diện kháng nguyên, tế bào T và tế bào B sẽ suy giảm theo tuổi tác. Những sự thay đổi này được cho rằng góp phần vào việc làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn và ung thư ở những bệnh nhân lớn tuổi.
Các yếu tố khác
Hệ thống nội tiết cũng có thể góp phần vào sự lão hóa. Có vẻ như nồng độ insulin, vitamin D và hormone tuyến giáp có ảnh hưởng đến sự lão hóa da với những phương thức chưa được hiểu rõ. Các hormone (đặc biệt là estrogen và các androgen) là những yếu tố quan trọng trong lão hóa da.
NGĂN NGỪA VÀ ĐIỀU TRỊ
Việc xác định loại da có khuynh hướng hình thành nếp nhăn là bước đầu tiên trong việc kiểm soát tình trạng này. Hệ thống phân loại da Baumann là một hướng tiếp cận hiệu quả có thể hỗ trợ các bác sỹ cũng như bệnh nhân hiểu rõ hơn làn da của mình, từ đó đạt được hiệu quả tốt hơn trong việc ngăn ngừa và điều trị nếp nhăn. Các hệ thống phân loại khác (chẳng hạn như hai hệ thống của Lemprele và Glogau) cũng giúp bác sỹ định lượng hóa mức độ hình thành nếp nhăn. Sau bước đánh giá này, việc cung cấp thông tin cho bệnh nhân là cần thiết. Bệnh nhân cần phải hiểu rằng việc ngăn ngừa sự hình thành của các nếp nhăn mới là cơ sở của việc kiểm soát tình trạng nhăn da. Sự ảnh hưởng của một số yếu tố (chẳng hạn như tiếp xúc quá mức với ánh nắng mặt trời và hút thuốc lá) cùng với các kế hoạch điều trị với mức độ kỳ vọng thích hợp và kết quả thực tế cần được giải thích cho bệnh nhân một cách chi tiết. Việc hạn chế tiếp xúc với ánh nắng mặt trời cũng như sử dụng chống nắng được biết rõ là các bước quan trọng trong việc ngăn ngừa tình trạng lão hóa ánh sáng. Các loại chống nắng có khả năng chống lại cả UVA và UVB được khuyến cáo lựa chọn. Các loại retinoid dùng ngoài cũng có thể hữu ích cho cả việc ngăn ngừa và điều trị tình trạng lão hóa da. Chúng đã được chứng minh có khả năng tăng cường sản sinh collagen đồng thời làm giảm các enzyme MMP tham gia vào sự thoái hóa collagen và elastin. Vì stress oxy hóa từ bức xạ UV và gốc tự do là những yếu tố nguy cơ quan trọng, các thành phần chống oxy hóa đóng một vai trò không thế thiếu trong việc ngăn ngừa và làm mờ nếp nhăn. Trong số này, vitamin C (acid ascorbic) tỏ ra khá nổi bật. Vitamin C được công nhận bởi vai trò của nó trong con đường tổng hợp collagen thông qua enzyme prolyl hydrolase. Các nghiên cứu đã chứng minh được hiệu quả cải thiện nếp nhăn sau các chế độ sử dụng acid ascorbic ngoài da, tương ứng với sự gia tăng collagen khi phân tích mô học các vùng điều trị. Các thành phần chống oxy hóa khác (chẳng hạn như coenzyme Q10 (ubiquinone), trà xanh và vitamin E) cũng được tin rằng mang lại nhiều lợi ích trong việc chống lão hóa.
Gần đây, các liệu pháp trẻ hóa bằng ánh sáng đã trở thành một hướng tiếp cận phổ biến đối với mục đích cải thiện nếp nhăn. Các quy trình ánh sáng xung cường độ cao (intensed pulsed light – IPL) và diode phát quang (light emitting diodes – LEDs) cũng cho thấy nhiều kết quả hứa hẹn trong điều trị các tình trạng nếp nhăn và lão hóa ánh sáng.
